Ετυμηγορία της χρονιάς: Αθώοι ή ένοχοι;

Τα Μ.Μ.Ε κάνουν τον απολογισμό της χρονιάς που πέρασε. Οι περισσότεροι μιλούν για χαμένη χρονιά, χωρίς να προσπαθούν ιδιαίτερα λόγω βεβαρημένης πνευματικής οκνηρίας να βρουν κάτι θετικό σε αυτήν. Εγώ διάλεξα τρεις ειδήσεις που δεν ξεχώρισαν στα αφιερώματα του 2009 αλλά οφείλουμε να τις κρατήσουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας.

Είδηση πρώτη: «Στρατιώτες που υπηρέτησαν το πρώτο διάστημα της χούντας του Πινοσέτ ζητούν αποζημίωση για την ψυχική οδύνη που υπέστησαν, καθώς υποχρεώθηκαν να προβούν σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων! Τα περισσότερα μέλη της ένωσής τους, θέλουν να εξιλεωθούν για τα εγκλήματα που διέπραξαν ακολουθώντας «άνωθεν εντολές». Προτίθενται, μάλιστα, να βοηθήσουν να εντοπιστούν τα σημεία που είναι θαμμένοι πολλοί αγνοούμενοι».

Μόνο χλεύη και ειρωνικά σχόλια θα είχαμε στην Ελλάδα για κάτι τέτοιο. Με την ευκολία που καταδικάζουμε τους ανθρώπους και ανεβοκατεβάζουμε μαλάκα και ηλίθιο ο ένας τον άλλον, φαίνεται φυσιολογικό ότι το πρώτο πράγμα που μας έρχεται να κάνουμε στο άκουσμα της συγκεκριμένης είδησης είναι να σχολιάσουμε δηκτικά την κίνηση των στρατιωτών. Εξάλλου μια παρόμοια υπόθεση παλαιότερα, με ένα βουλευτή του ΠΑΣΟΚ, είχε χρησιμοποιηθεί προεκλογικά από γνωστό δημοσιογράφο για να σοκάρει τους ψηφοφόρους.

Λίγο πριν υποπέσω στο ίδιο σφάλμα, θυμήθηκα το πείραμα του Μίλγκραμ, ένα από τα πιο κλασικά πειράματα στην ιστορία της επιστήμης της Ψυχολογίας. Τι αποδείκνυε; Ότι οι περισσότεροι από εμάς είναι πρόθυμοι να κάνουν οτιδήποτε (ακόμα και κάτι που θέτει σε κίνδυνο συνανθρώπους μας, κάτι που θα θεωρούσαμε ανήθικο υπό άλλες συνθήκες) όταν μας το ζητά μια εξουσία/αυθεντία. Ακόμα και όταν διαφωνεί κανείς με τις σκληρές εντολές, η διαφωνία δύσκολα εκφράζεται και ακόμα πιο δύσκολα μετατρέπεται σε έμπρακτη αντίθεση. Πολλά άτομα κατέληξαν από υγιείς φοιτητές να γίνουν παθολογικοί κρατούμενοι. Ή άλλοι φυσιολογικοί, συνηθισμένοι φοιτητές έγιναν κακοί, βίαιοι ή σαδιστές φύλακες. Ο Φίλιπ Ζιμπάρντο, στο πείραμα του Στάνφορντ λίγα χρόνια αργότερα, με την τυχαία ανάθεση των ρόλων των κρατουμένων και των φυλάκων σε δύο δωδεκαμελείς ομάδες συμμετεχόντων στο πείραμα, απέδειξε ότι η θεσμική δύναμη αλλάζει δραματικά τη συμπεριφορά των ατόμων. Ο άνθρωπος τείνει να υπακούει τυφλά στις επιταγές της εξουσίας.

Δεύτερη είδηση. Έγραφε ο Ρούσος Βρανάς τον Αύγουστο που μας πέρασε:«Στο πρόσωπο του φοιτητή της Θεολογίας Γουόλ Στάντον, οι δικαστές της Πολιτείας της Αριζόνας ανακάλυψαν μια απειλή για την αμερικανική ασφάλεια. Και τον καταδίκασαν. Ποιο ήταν το έγκλημά του; Ο φοιτητής άφηνε μπουκάλια με πόσιμο νερό στην έρημο της Αριζόνας, στα σύνορα με το Μεξικό, ένα πέρασμα για τους Μεξικανούς παράνομους μετανάστες που ονειρεύονται τον αμερικανικό παράδεισο. Ο νεαρός Αμερικανός είναι μέλος της οργάνωσης «Όχι άλλοι θάνατοι», που δημιουργήθηκε για να αποτρέψει τους συχνούς θανάτους Μεξικανών από αφυδάτωση ή ηλίαση, όταν αποτολμούν να διασχίσουν την έρημο για να αναζητήσουν μια καλύτερη τύχη στην Αμερική. Ο Στάντον κατέθεσε πως το κίνητρο για την πράξη του ήταν να σώσει ζωές. Όμως, όπως μετέδωσε το τηλεοπτικό δίκτυο CΝΝ, οι δικαστές είδαν τα πράγματα αλλιώς: «Παρατηρώντας ότι σε μερικά μπουκάλια ο Στάντον είχε γράψει στα ισπανικά τη φράση “Καλή τύχη”, αποφάνθηκαν ότι ο κατηγορούμενος είχε τη σαφή πρόθεση να βοηθήσει αλλοδαπούς να εισέλθουν παράνομα στη χώρα». Αυτό είναι αλήθεια. Ο φοιτητής ήθελε να αποτρέψει τον θάνατό τους. Όμως το δικαστικό επιχείρημα, πως όποιος δεν επιθυμεί τον θάνατο των παράνομων μεταναστών παρανομεί, σίγουρα εισάγει μια νέα νομική έννοια στην επιστήμη του Δικαίου. Κάπως έτσι, το καναδικό περιοδικό «Χάρπερς» αποφάσισε να θέσει ένα ερώτημα, σαν κι αυτά που θέτουν συνήθως οι καθηγητές της Νομικής στους φοιτητές τους: «Ας πάρουμε από τη μια μεριά τον Στάντον και τους όμοιούς του, που αφήνουν νερό για να αποτρέψουν τον θάνατο όσων διασχίζουν παράνομα τα σύνορα. Κι από την άλλη τους δικαστές, που κάνουν ό,τι περνάει από το χέρι τους για να το απαγορεύσουν, με πλήρη επίγνωση πως αυτό μπορεί να σημαίνει τον θάνατο των μεταναστών από αφυδάτωση ή ηλίαση. Τίνος η πράξη είναι πιο εγκληματική;».

Νόμος λοιπόν ή δικαιοσύνη; Ο κήρυκας εναντίον της δουλείας, Θίοντορ Πάρκερ, μετά την ψήφιση του νόμου για τους φυγάδες σκλάβους το 1850 στη Νέα Αγγλία, αναφέρθηκε δημοσίως στη στάση που θα κρατούσε αν ήταν ένορκος στη δίκη ενός άντρα, ο οποίος είχε βοηθήσει έναν σκλάβο από τη Ν. Καρολίνα να αποδράσει, του είχε δώσει καταφύγιο και τον είχε κρύψει στη Μασαχουσέτη. Είπε:«Αν ο ανθρωπισμός μου έχει ισοπεδωθεί από τον όρκο μου, τότε θα κάνω τη δουλειά μου σωστά και θα κρίνω ένοχο τον άνδρα. Αν όμως έχω μέσα μου ανθρωπισμό θα αποφασίσω με βάση το φυσικό μου καθήκον να αγαπάω έναν άνθρωπο και να μην τον μισώ, να είμαι δίκαιος απέναντί του και όχι άδικος, να του αναγνωρίσω τα φυσικά του δικαιώματα που δεν έχει εκχωρήσει σε κανέναν. Θα αποφάσιζα αθώος».

Τρίτη είδηση: 35 χρόνια αθώος. Η υπόθεση ενός 54χρονου άνδρα ήρθε πριν λίγες μέρες στο προσκήνιο. Ο Τζέιμς Μπέιν πέρασε τα δύο τρίτα της έως τώρα ζωής του στη φυλακή, για ένα έγκλημα που δεν είχε διαπράξει. Απελευθερώθηκε την περασμένη εβδομάδα αφού διαπιστώθηκε ότι δεν ήταν αυτός που διέπραξε τον βιασμό του 9χρονου αγοριού, για τον οποίο φυλακίστηκε το 1974. Ο Μπέιν ήταν 19 χρονών και δεν είχε ποινικό μητρώο όταν καταδικάστηκε. Οι ένορκοι τον έκριναν ένοχο επειδή το αγόρι τον «αναγνώρισε». Από τους 246 κατάδικους που έχουν αθωωθεί στις ΗΠΑ έπειτα από τεστ DΝΑ και τη βοήθεια της Ιnnocence Ρroject, μιας οργάνωσης που ασχολείται με φυλακισμένους που υποστηρίζουν την αθωότητά τους, ο Μπέιν είναι αυτός που έμεινε περισσότερο στη φυλακή.

Τι είπε αυτός ο άνθρωπος βγαίνοντας από τη φυλακή; «Δεν μπορώ να είμαι θυμωμένος. Οι άνθρωποι αυτοί είχαν τότε να κάνουν μια δουλειά. Είναι απλώς λυπηρό το αποτέλεσμα...». Υπάρχουν άραγε αθώοι στα κελιά των μελλοθάνατων;

Η αθωότητα και η ενοχή είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Οι παραπάνω υποθέσεις αμφισβητούν την ικανότητα των ανθρώπων να αποδίδουν δικαιοσύνη. Καθιστούν ξανά επίκαιρη την ξεχασμένη αρχή της επιείκειας, που πρέπει να κάνουμε οδηγό για τις ίδιες τις ζωές μας. Είναι απολύτως απαραίτητο για την πρόοδο και την πορεία της ανθρωπότητας, να αναγνωρίσουμε τις δικές μας ελλείψεις και την απέραντη υποκρισία που κρύβουν τα λόγια μας. Αν είμαστε όλοι ένοχοι μέχρι αποδείξεως του εναντίου, λίγο πριν την αντίστροφη μέτρηση για το 2010, ας πράξουμε προνοητικά, βρίσκοντας προκαταβολικά ένα άλλοθι.