Τρίτη 14 Απριλίου 2015

Μια εγγυημένη προφητεία

Οι μεγάλες μυθολογίες που οικοδομήθηκαν στη Δύση από τις αρχές του 19ου αιώνα δεν αποτελούν μόνο απόπειρες να πληρωθεί το κενό που άφησε η παρακμή της χριστιανικής θεολογίας και του χριστιανικού δόγματος. Είναι καθεαυτές ένα είδος θεολογίας της υποκατάστασης. Πρόκειται για συστήματα πίστης και επιχειρηματολογίας τα οποία ενδέχεται να διακρίνονται για τη σφοδρή αντιθρησκευτικότητά τους, να θέτουν ίσως ως αρχή έναν κόσμο δίχως Θεό και να αρνούνται τη μετά θάνατον ζωή, όμως η δομή τους, οι φιλοδοξίες τους, οι αξιώσεις τους από τους πιστούς, είναι βαθιά θρησκευτικές τόσο από πλευράς στρατηγικής όσο και αποτελέσματος. Με άλλα λόγια, όταν σκεφτόμαστε το Μαρξισμό, όταν εξετάζουμε τις φροϋδικές και γιουνγκιανές διαγνώσεις για τη συνείδηση, όταν εξετάζουμε τη θεωρία της στρουκτουραλιστικής ανθρωπολογίας για τον άνθρωπο, όταν εξετάζουμε όλα αυτά τα συστήματα από την οπτική γωνία της μυθολογίας, τα βλέπουμε ως καθολικά σύνολα, οργανωμένα βάσει κανόνων, ως συμβολικές εικόνες του νοήματος του ανθρώπου και της πραγματικότητας. Και όταν τα αναλύσουμε, θα διαπιστώσουμε ότι, αν και αρνούνται την παραδοσιακή θρησκεία (επειδή το καθένα μάς λέει, κοίταξε να δεις, δεν χρειαζόμαστε πλέον την παλιά εκκλησία- τέρμα το δόγμα, τέρμα η θεολογία), αποτελούν συστήματα που σε κάθε αποφασιστικό στάδιο φέρνουν τα σημάδια ενός θεολογικού παρελθόντος.

Επιτρέψτε μου να επιμείνω. Πρόκειται για τον πυρήνα των όσων διατείνομαι και ελπίζω να είμαι αρκετά σαφής. Αυτά τα μεγάλα κινήματα, αυτές οι σημαντικές χειρονομίες της φαντασίας που προσπάθησαν να αντικαταστήσουν τη θρησκεία, και ειδικότερα το Χριστιανισμό, στη Δύση έχουν τρομερή ομοιότητα με τις εκκλησίες, με τη θεολογία που θέλουν να αντικαταστήσουν. Και ίσως θα έπρεπε να τονίσουμε ότι σε όλες τις μεγάλες μάχες αρχίζουμε να μοιάζουμε με τους αντιπάλους μας. Φυσικά αυτή είναι μόνο η μια άποψη όσον αφορά τα μεγάλα φιλοσοφικά, πολιτικά, ανθρωπολογικά κινήματα τα οποία κυριαρχούν σήμερα στο προσωπικό μας περιβάλλον. Ο πεπεισμένος μαρξιστής, ο κλινικός ψυχαναλυτής, ο στρουκτουραλιστής ανθρωπολόγος θα δυσανασχετήσει με τη σκέψη ότι οι απόψεις του, οι αναλύσεις του για τη θέση του ανθρώπου, είναι μυθολογίες και αλληγορικά κατασκευάσματα άμεσα προερχόμενα από τη θρησκευτική εικόνα του κόσμου την οποία επιδιώκει να αντικαταστήσει. Η ιδέα θα τον εξόργιζε. Και η οργή του δεν είναι αβάσιμη.

Δεν επιθυμώ, ούτε είμαι σε θέση να κάνω, λόγου χάρη, τεχνικής φύσεως παρατηρήσεις όσον αφορά στη μαρξιστική θεωρία της υπεραξίας, τη φροϋδική περιγραφή της λίμπιντο και του Id (Αυτό), την περίπλοκη σχέση της συγγένειας και της γλωσσολογικής δομής της ανθρωπολογίας του Λεβί-Στρως. Το μόνο που ελπίζω να πετύχω είναι να επισύρω την προσοχή σας σε ορισμένα ισχυρά, επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά και χειρονομίες όλων αυτών των «επιστημονικών» θεωριών. Θέλω να δείξω ότι τα εν λόγω χαρακτηριστικά στοιχεία αντικατοπτρίζουν άμεσα τις συνθήκες που άφησε πίσω της η παρακμή της θρησκείας και μια βαθιά εδραιωμένη νοσταλγία για το απόλυτο. Αυτή η νοσταλγία- η τόσο βαθιά ριζωμένη, θαρρώ, σε όλους μας- είναι άμεσο αποτέλεσμα της παρακμής του δυτικού ανθρώπου και της δυτικής κοινωνίας, της αρχαίας και υπέροχης αρχιτεκτονικής της θρησκευτικής βεβαιότητας. Σήμερα, στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή του 20ου αιώνα, διψάμε όσο ποτέ άλλοτε για μύθους, για μια καθολική εξήγηση: διψάμε για μια εγγυημένη προφητεία.

George Steiner, Νοσταλγία του απόλυτου, Εκδόσεις Άγρα, Μετάφραση Παλμύρας Ισμυρίδου.

Παρασκευή 10 Απριλίου 2015

Γράμμα απ' τη Λιλιάνα (2)

Ένας ύπνος ολομέθυστος στην αμμουδιά, αυτό αξίζει, και τ’ άλλα κουραφέξαλα.

Όσο έζησα στάθηκα δίπλα σ' όσους πολεμούσαν και έμεινα μακριά απ' αυτούς που διαμαρτύρονταν. Ήμουν ευγενική και δοτική επειδή αγαπούσα τη γνώση, τα πάθη των ανθρώπων, τα παιδιά. Ήμουν καλή μόνο από πείσμα, από αντίδραση στο θάνατο και την εξουσία. Ήμουν λαίμαργη, ήθελα να βλέπω και να μαθαίνω γιατί ένιωθα ότι δεν θα ζήσω πολύ. Απο μικρή γνώρισα τι σημαίνει να λαχταράς. Είναι δώρο να ξέρεις ότι ο χρόνος τελειώνει, ενώ εσείς συνήθως αιφνιδιάζεστε απ' το κακό. Κάθε μέρα προκαλείτε την τύχη.

Οι μεγάλοι στοχαστές ήταν αγοράκια που έπαιξαν με τα στρατιωτάκια τους. Ο καθένας κάπου τα άφησε. Πρέπει να συνεχίσουμε από εκεί αν μας ενδιαφέρει να συνθέσουμε κάτι καινούριο. Δεν θέλετε να μπερδεύεστε, όμως, θέλετε να βρείτε μια βεβαιότητα γρήγορα και να την προσκυνήσετε. Ένα Θεό, ένα Θεό, γρήγορα ένα Θεό! Όσοι από σας αναζητάτε την παγκόσμια ευτυχία, φτάνετε απλά σε μια νέα τυραννία, περισσότερο ή λιγότερο του γούστου σας. Ας είχατε τουλάχιστον λίγο γούστο στους τυράννους σας. Αυτό που νομίζω ότι χρειάζεται είναι μικρότερη δουλοπρέπεια στα μεγάλα μυαλά και λιγότερη απόρριψη. Πρέπει όλα να κατανοηθούν μέσα στο χάος, όχι έξω από αυτό. Να ξαναγίνετε παιδιά και να ρωτάτε γιατί. Μην απαντάτε με ένα ναι ή με ένα όχι. Μη μας λέτε τι σας αρέσει και τι όχι, δεν μας ενδιαφέρουν οι προτιμήσεις σας. Το πιθανότερο είναι να φτάσουμε πάλι στο πρόσωπο ενός ανθρώπου όπως είπε ο Μπόρχες. Το ταξίδι όμως στη σκέψη, αν βγαίναμε ζωντανοί, θα μας έδινε ένα χαστούκι που θα το θυμόμασταν.

Είμαστε πιόνια σε διαφορετικές αφετηρίες και το παιχνίδι είναι να φτάσουμε στο τέλος δίχως να λιποψυχήσουμε, να δούμε όλη την εικόνα μόνοι μας κι όχι με τη βοήθεια κάποιου τρίτου. Είμαστε θεατές σε ένα γήπεδο κι όλοι έχουμε διαφορετική θέση. Βλέπουμε το ίδιο πράγμα κι όμως δεν μπορούμε να συμφωνήσουμε τι είναι αυτό. Το μυστικό είναι να αλλάζετε θέσεις. Να επιλέγετε την ελευθερία από την ασφάλεια. Να ακούτε προσεκτικά. Είμαστε απλά διαφορετικά λουλούδια ενός κήπου. Η ανθρωπότητα είναι ένας πίνακας που τον ζωγραφίζουμε ολημερίς και ολονυχτίς αλλά εσείς δεν βλέπετε τίποτα παρά μόνο τον εξιδανικευμένο εαυτό σας πάνω της. Πολλές φορές μήτε καν εκείνον. Οι λέξεις είναι νότες, ο Πάουντ το ήξερε, ο Άγρας το ήξερε. Ο κόσμος είναι ένα τεράστιο θέατρο και οι ρόλοι είναι απαραίτητοι όπως σε ένα ερωτικό παιχνίδι. Απαραίτητο είναι να εναλλάσσονται και αυτοί οι ρόλοι. Η δικαιοσύνη, που τόσο αγαπούν οι άδικοι, δεν είναι παρά ένα κούφιο ιδεώδες: Κόσμος δίκαιος σημαίνει απόλυτη δυστυχία. Τίποτα δεν είναι δίκαιο. Η ζωή δεν έχει νόημα και ατονεί αν της αφαιρέσεις ό,τι διαφορετικότητα μπορείς να της προσθέσεις. Γι' αυτό είναι απαραίτητο να αντιστέκεστε στο θέαμα και στον ολοκληρωτισμό. Τη δικαιοσύνη πρέπει να τη δημιουργούμε εμείς όσο μπορούμε και όχι να μας επιβάλλεται γιατί κάποιος σοφός αποφάσισε ότι μπορούμε να γίνουμε άγιοι. Το θέμα είναι να μπορούν να ζουν και να χαίρονται τα πράγματα λίγο-πολύ όλοι οι άνθρωποι. Ένας άνθρωπος που θα είναι ευτυχισμένος γιατί δεν θα αρνείται τίποτα από όσα έχει μέσα του, που θα παρεκτρέπεται αλλά θα ισορροπεί, που δεν θα σκοτώνει γιατί θα δημιουργεί, θα γυμνάζεται και θα κάνει έρωτα, που θα κλαίει και θα γελάει. Ένας άνθρωπος που θα ευτυχεί γιατί θα ζει όλες τις δυστυχίες. Χωρίς μεγάλους ανθρώπους δεν μπορούν μεγάλα πράγματα να γίνουν και σίγουρα οι τράπεζες πρέπει να τον πιουν.

Αν αρχίσουμε να βλέπουμε κάτι περισσότερο από αυτό που συνήθως καταφέρνουμε, το κακό θα μειωθεί. Από ιδιοτροπία; Ναι, από ιδιοτροπία. Από το φως που θα γεννηθεί μέσα από την αποκάλυψη. Από κατάφαση στη ζωή και σε όλη της την αλήθεια. Μην περιμένετε να αρρωστήσετε για να πείτε τη δική σας, μην αυτοκτονήσετε σαν ποιητής της ουτοπίας που ντροπιάζεται από τα εγκλήματά της, σαν φιλόσοφος που πέφτει στο κενό γιατί βρέθηκε σε αδιέξοδο. Αλλάξτε γνώμη, γυρίστε πίσω, διαγράψτε ό,τι πιστέψατε. Μην τα χάνετε μπροστά σε μια ωραία γυναίκα σαν παιδαρέλια. Προσπαθήστε να την κατακτήσετε. Κάντε όλο το Κάμα Σούτρα και έπειτα καθίστε να διδάξετε τους γύρω σας. Βραχείτε από πάνω μέχρι κάτω και μετά αρχίστε τις κρίσεις περί ζωής. Δείτε την ανατολή του ηλίου και έπειτα γκρινιάξτε για όσα στραβά σας συμβαίνουν. Μη φορέσετε παντόφλες, όχι πατάτες κάθε μέρα, όχι κάθε μέρα Κυριακή, όχι τεμπελιά, όχι εργασιομανία, όχι δυνάστες, όχι προστάτες, όχι αφεντικά, όχι δούλοι. Να βλέπετε πώς βρίζονται οι άνθρωποι, πώς πεθαίνουν, πώς διασκεδάζουν, πώς οδηγούν, πώς γαμιούνται. Να κρυφακούτε ό,τι συζήτηση μπορείτε, να 'χετε φίλους διαφορετικούς και να αρνιέστε να αγαπιέστε μόνο απ' αυτούς με τους οποίους συμφωνείτε. Βάρβαροι της αμοιβαιότητας, διαλυθείτε! Να διαβάζετε τα σχόλια στα σάιτ, να παρατηρείτε τις λεπτομέρειες της καθημερινότητας, τους καβγάδες, τις παρεξηγήσεις, να βλέπετε τον εαυτό σας έξω από τον εαυτό σας και να μην πελαγώνετε. Αυτό χρωστάτε στη μάνα που σας γέννησε: να είστε κάτι παραπάνω απ' τον εαυτό σας. Έτσι μόνο θα είστε Θεοί και θα μπορείτε να γελάτε. Και αν είστε γεμάτοι κάθε μέρα, άδικο δεν θα μπορείτε να κάνετε εύκολα. Γιατί όλα έχουν αξία αν μπορούμε όλα να τα περιφρονούμε. Και η ιδιοκτησία. Και η δημιουργία. Και η δράση. Όλα να τα θέλετε και να μπορείτε όλα να τα χαρίζετε.

Ένιωσα να αναδεύει εντός μου η γελοιότητα ενός προφήτη. Έπεσα στην παγίδα της ιδιοσυγκρασίας μου. Δίδαξα τον εαυτό μου ενώ υποσχέθηκα πως δεν θα το κάνω. Πρότεινα μια τρέλα ακόμα. Αν καταλάβατε εξάλλου τι έγραψα, θα 'χω αποτύχει. Ευτυχώς είναι αδύνατο όσο ξεκάθαρη κι αν προσπάθησα να 'μαι. Η ζωή πάλι θα εξασθενούσε αν γινόμασταν αυτό που περιγράφω. Κάτι θα έλειπε. Ξανά κόλαση θα προέκυπτε. Σε αδιέξοδο θα φτάναμε όπως πάντα γιατί δεν θα 'χαμε ποιον να μισήσουμε και ποιον να ερωτευτούμε. Η ομοιότητα θα μας εξόργιζε και θα αρχίζαμε να διαφοροποιούμαστε με σφοδρότερη μανία απ' ό,τι πριν. Ο παράδεισος εξουθενώνει μετά τον πρώτο μήνα. Κρατήστε την αίσθηση. Απευθύνθηκα στους πιο ευαίσθητους μήπως αποφύγετε μεγαλύτερα λάθη. Ετοιμάστε τα επόμενα και αγνοήστε με. Οι αυταπάτες είναι χρησιμότερες απ' όλες τις συμβουλές. Αφήστε μόνο λίγο χώρο για τις αμφιβολίες. Ο Σωκράτης, λίγο πριν πεθάνει, έβλεπε στον ύπνο του ότι πρέπει να κάνει μουσική. Ίσως εκεί βρίσκεται το λάθος και το μυστικό. Επινοήστε άλλες χαρές, δημιουργήστε καινούριους πειρασμούς, αλλά για όνομα του Θεού, πάψτε να γκρινιάζετε. Τι έπαρση όταν νομίζετε ότι είστε κάτι παραπάνω απ' τον τάφο σας, τι κατάπτωση όταν υποθέτετε ότι είστε μόνο αυτός και επαναλαμβάνετε συνεχώς τον παλιό εαυτό σας.

«Έζησα σα μια σκέτη ανάσα, σα μια φούχτα πρασινάδα, σα λίγος καθαρός αέρας, σα μια λίμνη διάφανο νερό, γιατί είναι πιο καλό να δέχεσαι σιωπηλά τους ανθρώπους και να τους αγκαλιάζεις, αφού καμία απάντηση δεν υπάρχει να τους δώσεις στα ερωτήματα που τους κάνουν να τρέχουν φρενιασμένοι στους δρόμους». Θα κάνω έρωτα τελευταία φορά. Καλύτερα να τελειώσω στα χέρια του. Δεν θέλω άλλα εμβόλια. Πιο πολύ θα μου λείψει η μανταρινιά έξω απ' το παράθυρο, η θάλασσα, κάποιοι από σας. Και η ζωή. Προπάντων η ζωή. Κάποιος είπε ότι ο άνθρωπος επιθυμεί την αιωνιότητα και το μόνο που έχει είναι η στιγμή της έκστασης. Να φοβάστε τους επαναστάτες που θυμώνουν όταν φωνάζετε γκολ. Να φωνάζετε γκολ πιο δυνατά. Έτσι πηδούν οι ποιητές. Αν μπορούσα να συνοψίσω όσα έγραψα, θα διάλεγα την κατακλείδα του Ecce Homo: «Ο Διόνυσος ενάντια στον Εσταυρωμένο- άραγε με κατάλαβαν;».

Γράμμα απ' τη Λιλιάνα (1)

Οργή, οργή για του φωτός την εκπνοή.

Αυτό ήταν. Σε λίγο δεν θα πετώ. Η καρδιά μου θα σταματήσει. Μου άρεσε να φτιάχνω σπίτια που δεν είναι αυτό που φαντάζεστε. Όταν σχεδιάζεις ένα κτήριο είναι σαν να φέρνεις στον κόσμο έναν άνθρωπο. Χιλιάδες πράγματα απαιτούνται για να χτιστεί σωστά το οτιδήποτε. Μία κατασκευή και ένας άνθρωπος τα χρειάζονται όλα. Γι’ αυτό, επειδή είμαι αρχιτέκτονας, ξέρω ότι τα κάνετε όλα λάθος. Είμαι θυμωμένη, που είναι κάτι σα να σας αγαπώ, και δε με νοιάζει η γνώμη σας για μένα. Χορεύω, τραγουδώ, καπνίζω, γελάω και σας αποχαιρετώ.

Αν είμαστε 11 εκατομμύρια σ' αυτή τη χώρα, 11 εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν μαζί μου. Γιατί δεν ήμουν μία. Κάθε ένας από σας έβλεπε κάτι διαφορετικό σε μένα. Κάθε ένας από σας βλέπει κάτι διαφορετικό στον καθένα σας. Το πραγματικό μέγεθος του παγκόσμιου πληθυσμού δεν θα το μάθουμε ποτέ. Γι' αυτό δεν είμαστε μόνο αριθμοί: Μας έχουν υπολογίσει λάθος. Εσείς που γράφετε νομίζετε ότι γράφετε ένα κείμενο, αλλά αν έχει 300 αναγνώστες, τα κείμενα που γράψατε είναι 300. Κάθε ένας απ' αυτούς κατάλαβε κάτι διαφορετικό γιατί μπήκε με τις δικές του εμπειρίες, ιδέες και άμυνες στο γραπτό σας. Ο λόγος που εξηγώ είναι ένας καλός λόγος που αποτυγχάνουν όλες οι αναλύσεις. Το μόνο που μπορείτε να κάνετε είναι να μπερδέψετε τους άλλους. Προσπαθήστε να μπείτε σε μία καινούρια παρέα και θα το αντιληφθείτε αμέσως. Δείτε το έκτρωμα του Ναζισμού πάνω στον Νίτσε. Οι ποδοσφαιρόφιλοι σκεφτείτε ένα σουτ που κοντράρει. Από την πρώτη λέξη ξεκινάει ο αποπροσανατολισμός και μερικούς σας πειράζει ο ανταγωνισμός. Τι Επανάσταση να γίνει μαζί σας; Σας βλέπω που χτυπάτε στο πάτωμα τα χέρια σαν παιδιά που τους πήραν το παιχνίδι. Τουλάχιστον τότε ξέρατε πως είναι ένα παιχνίδι. Ίσως αυτό είναι που πρέπει να κατανοήσετε. Την απελπισία μέχρι να δείτε με τα μάτια της. Η ανθρώπινη ευφυΐα δεν έχει όρια κι οι περισσότεροι σταματάτε στην πρώτη πίστα μέχρι να εμφανιστεί ο αρχηγός. Εκεί κολλάτε. Ένα σας λένε, ένα καταλαβαίνετε. Κρίμα, είστε και νέα παιδιά.

Ήμουν παγιδευμένη κι εγώ στην κοινωνία. Δεν ήμουν ωστόσο τόσο υπάκουη όσο εσείς. Η μόρφωσή μου δεν πρόλαβε να αποκτήσει συμμόρφωση. Σχεδόν τίποτα δεν γεννιέται. Μικραίνετε τον εαυτό σας για να χωρέσετε στην εικόνα των άλλων για σας. Γίνεστε η εταιρεία που εκπροσωπείτε, τα στενά μικροσυμφέροντά σας, η ιδιαιτερότητα της ιδιαιτερότητάς σας. Είστε όμως χιλιάδες άλλα πράγματα που καταπιέζετε και αρνείστε. Ο καθένας σέρνει εκτός από τις αλυσίδες και τις αναπηρίες του. Δεν χρειάζεται να ντρέπεται γι' αυτές. Πρέπει να ντρέπεται όταν δεν προσπαθεί να τις αντιμετωπίσει. Αν ήμασταν τέλειοι, δεν θα είχαμε να προσπαθήσουμε για τίποτα. Μιλάτε όμως πολύ, βιάζεστε να αγαπηθείτε, αν δεν πρωταγωνιστείτε στα Σόσιαλ Μίντια φοβάστε ότι δεν υπάρχετε. Πόσοι από σας παραπονιούνται για τον έρωτα ξεχνώντας να γίνουν οι ίδιοι έρωτας, να επινοήσουν τον εαυτό τους, να είναι κάτι; Δίχως έρωτα, υπάρχει μόνο εκμετάλλευση. Χωρίς το παιχνίδι, το γέλιο και τη διαφωνία, γεννιούνται τέρατα. Το μόνο που σας φαίνεται λογικό, απ’ ό,τι έχω καταλάβει, είναι να ανήκετε. Σκέφτεστε μια μέρα και τις υπόλοιπες έξι ξεπλένετε την ντροπή. Νομίζετε πως η δική σας ψυχή είναι για πέταμα. Άλλες φορές απλά βυθίζεστε στην ιδιοσυγκρασία σας και προσπαθείτε να πείσετε. Στο τέλος προκρίνετε την προκατάληψή σας έναντι άλλων προκαταλήψεων. Έχετε αποτέλεσμα από πριν 348 και κάνετε τα πάντα προκειμένου να βγει 348. Σ' αυτή τη διαδικασία, σκοτώνετε σκέψεις. Το αποτέλεσμα βγαίνει πάντα όπως το θέλετε. Εγώ όμως αυτό δεν το θέλω.

Είμαι περήφανη που με κομμάτιασαν τα βιβλία κι αυτή η διάλυση έμεινε η μόνη μου πεποίθηση. Ο Παπαγιώργης έλεγε ότι θα γίνει ήρωας και θα διαβάσει 10 φορές το Είναι και Χρόνος. Σήμερα δεν έχουμε τέτοιους ήρωες. Δεν είστε βοσκοί στα γράμματα, δεν ανεβαίνετε κορφές, δεν παλεύετε με τα βιβλία, δεν ματώνετε. Μα αν δεν σας βλάπτουν, είναι άχρηστα. Αν δεν τρώτε ξύλο, βρε βλαμμένα, κλείστε τα. Ή θα φιλοσοφήσετε ξανά σαν Έλληνες ή θα λέτε παραμυθάκια. Παραμυθάκια λένε και οι παπάδες όμως. Την άγρια χαρά της κατάκτησης, που είχα στερηθεί εξαιτίας της αδύναμης καρδιάς μου, ξαναβρήκα στη βιβλιοθήκη. Έτσι ξέφευγα από την πλήξη. Κυρίως όμως πονούσα και υπέφερα. Μέσω της γνώσης κινδύνευα και εξοικειωνόμουν με το θάνατο. Τα γράμματα μου χάρισαν την αγριότητα του πολέμου. Τα μεγάλα βιβλία, χειροβομβίδες κρότου-λάμψης. Σε τραυματίζουν, αν έχεις ψυχή, αλλά δεν μένεις ανάπηρος. Οι περισσότεροι δεν θα αντέχουν να χάνουν αθωότητα που ενίοτε ταυτίζεται με την άγνοια. Η ημιμάθεια ίσως παρέχει μεγαλύτερη ασφάλεια στο είδος μας. Κανέναν εξάλλου δεν άλλαξαν σε βάθος αυτά τα μαραφέτια. Να βγαίνεις απ' τα βιβλία όμως όπως ακριβώς μπήκες είναι ένας άθλος που δεν κατάφερα. Αυτό μόνο ένας βιβλιόφιλος θα μπορούσε να μας το εξηγήσει. Για μένα ήταν ο εχθρός που σεβάστηκα περισσότερο.

Αν εγώ είμαι άρρωστη, εσείς είστε τυφλοί εκ πεποιθήσεως. Δεν είστε τρελοί επί της ουσίας, αυτό είναι το πρόβλημα. Γίνεστε βλοσυροί αντί να χαμογελάτε που η ζωή είναι μικρή. Δεν χαίρεστε τον ήλιο, τη βροχή, τη μοναξιά. Δεν έχετε τη σοφία του πόνου, ούτε τη σοφία του φόβου. Δεν ζείτε σαν να είναι η τελευταία μέρα, εγώ που έζησα έτσι, μπορώ να σας το επιβεβαιώσω. Γιατί καλύτεροι, πραγματικά καλύτεροι, μεταξύ μας δεν υπάρχουν με τον ίδιο τρόπο που δεν υπάρχουν αθάνατοι. Υπάρχουν ζωντανοί και ψόφιοι. Μασκαράδες και καραγκιόζηδες. Αυτοί που αγαπούν την ομορφιά του κόσμου, την αληθινή αλήθεια του όπως είπε ο ποιητής, κι αυτοί που την αγνοούν και δεν την υπερασπίζονται. Και είναι αυτό που λείπει απ' όλους για να γίνει ό,τι ζούμε λιγάκι πιο φωτεινό: Ο πλούτος που γέννησε ο Ντοστογιέφσκι, ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι, ο Μότσαρτ. Η ομορφιά του άξιου και του μόχθου. Η ίδια η υπεράσπισή μας. Το ωραίο, με όλα τα σκοτάδια του, σαν υπόσχεση ευτυχίας. Η ομορφιά που είναι μια γυναίκα που πεθαίνει νέα όπως εγώ.