Είμαστε εις το εγώ

Σκοπός της τιμωρίας είναι να κάνει καλύτερους εκείνους που τιμωρούν. Νίτσε.

Τι κινητοποιεί τον άνθρωπο; Η φιλοδοξία, η εξουσιομανία, ο έρωτας, το μίσος, η αγάπη; Εγώ που μεγαλώνοντας διακρίθηκα στην τελευταία κατηγορία, πέρασα και περνάω ακόμα πολλά διαστήματα άεργος. Είναι η αγάπη από μόνη της αδύναμη; «Τα πάθη, οι ιδιωτικές επιδιώξεις και η ικανοποίηση εγωιστικών επιθυμιών είναι αποτελεσματικότατες πηγές δράσης» έλεγε ο Χέγκελ.

Ο Μίλτον Φρίντμαν της Σχολής του Σικάγου τον άκουσε και είχε μια ιδέα: «Υποθέστε ότι εσείς και τρεις φίλοι περπατάτε στο δρόμο και βρίσκετε ένα χαρτονόμισμα των 20 δολαρίων στο πεζοδρόμιο. Θα ήταν βέβαια γενναιόδωρο εκ μέρους σας να το μοιραστείτε ή να τους κεράσετε ένα ποτό. Ας υποθέσουμε όμως ότι δεν το κάνετε. Νομιμοποιούνται οι άλλοι τρεις να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να σας υποχρεώσουν να μοιραστείτε τα λεφτά; Υποθέτω ότι οι περισσότεροι θα λέγατε όχι». Ο μεγάλος παραμυθάς των οικονομικών κατάφερε κάπως να δικαιολογήσει αυτή του τη γυφτιά κερδίζοντας εκατομμύρια πιστούς οπαδούς. Οι άνθρωποι άρχισαν να μοιάζουν ντεμοντέ, ξεπερασμένοι και συνηθισμένοι μπροστά στα νέα χρηματοπιστωτικά προϊόντα. Το υποπτευόμασταν ότι μπορεί εκεί να οδηγηθούν τα πράγματα, αλλά παλαιότερα το είχαμε απορρίψει.

Από τις αρχές του 19ου αιώνα ο Λεοπάρντι διαπίστωνε ότι «μαζί με τη βιομηχανία επελαύνουν η μικρότητα, η αδιαφορία, ο εγωισμός, η πλεονεξία, η υποκρισία και η δόλια κερδοσκοπία». Ο κόσμος όμως είχε την τύχη να διαθέτει ηγεσίες. «Η Εργασία προηγείται του κεφαλαίου. Το Κεφάλαιο είναι μόνο ο καρπός της Εργασίας και δεν θα είχε υπάρξει ποτέ αν δεν είχε προηγουμένως υπάρξει εργασία. Η εργασία είναι ανώτερη του κεφαλαίου και δικαιούται με το παραπάνω την ύψιστη προσοχή» έλεγε ο Αβραάμ Λίνκολν. «Πάντα ξέραμε ότι η απεριόριστη αναζήτηση του εγωιστικού συμφέροντος ήταν ηθικά λανθασμένη. Τώρα γνωρίζουμε ότι είναι και οικονομικά λανθασμένη» διακήρυσσε ο Ρούζβελτ μετά το Κραχ. Ποιος τους θυμάται όμως αυτούς τους αισχρούς «κομμουνιστές»; Καραβάνια οικονομολόγων, τραπεζιτών και χρηματιστών έβαλαν σκοπό της ζωής τους να τους διαψεύσουν και περίμεναν για αυτή τη στιγμή υπομονετικά. Στην περίπτωση του νέου κραχ, δεν τηρήθηκαν καν τα προσχήματα. Η εξουσία που χάθηκε μέσα στη νεοφιλελεύθερη λαίλαπα της απληστίας έπρεπε άμεσα να ανανεωθεί.

«Όσο περισσότερο η κυριαρχία που υφίσταται κάποιος είναι απρόσωπη και συνολική, τόσο εξαπλώνεται η ιδέα της αδυναμίας όσων βρίσκονται υπό κυριαρχία και υπό χειραγώγηση και τόσο η ιδέα ενός κοινωνικού κινήματος μοιάζει ψευδαίσθηση» λέει ο Μορέν που πιστεύει ότι ο καπιταλισμός είναι η κυριαρχία της οικονομίας επί της κοινωνίας μέσα στην οποία λειτουργεί. Ο Βαλερστάιν γράφει: «Ο φιλελευθερισμός ανακαλύφθηκε για να αντιμετωπίσει τη δημοκρατία. Η δημοκρατία είναι στη βάση της αντιεξουσιαστική. Είναι η απαίτηση για ίσο λόγο στην πολιτική διαδικασία σε όλα τα επίπεδα και ίση συμμετοχή στο κοινωνικοοικονομικό σύστημα ανταπόδοσης. Ο μεγαλύτερος φραγμός σε αυτήν την ώθηση υπήρξε ο φιλελευθερισμός με την υπόσχεση του για σταθερή πρόοδο».

Μια εξουσία έτσι όπως την διείδε ο Τόκβιλ όπου ο «αφέντης θα ήταν απολύτως ευχαριστημένος που οι άνθρωποι μπορούν να χαίρονται, αρκεί να μη σκέφτονται τίποτε άλλο εκτός από το να χαίρονται», απομακρύνεται εξαιτίας της οικονομικής ύφεσης που αγγίζει όλο και περισσότερο τη μεσαία τάξη, έγραφα πριν ενάμιση χρόνο. Ο κόσμος για να παραμένει υποταγμένος φαίνεται πως πρέπει να είναι τόσο φτωχός όσο χρειάζεται για να μην εξεγείρεται. «Μόνο η εξουσία μπορεί να σταματήσει την εξουσία» έγραψε ο Μοντεσκιέ. Και η νέα εξουσία στηρίχτηκε στην αφέλειά μας. Στην πεποίθηση μας ότι έχει δικαιώματα πάνω μας που δεν θα έπρεπε να βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση, πόσο μάλλον να δίνεται σε κάποιους η δυνατότητα να ποντάρουν μέχρι και υπέρ της εξάλειψής τους.

Μα ο κόσμος δε βλέπει πέρα από τη μύτη του. Το περιβάλλον στο οποίο ζει ο καθένας μας είναι εικονικό. Οι ιδέες μας για περισσότερα κέρδη ξεχνούν να κάνουν τον κόσμο καλύτερο. «Πού βρίσκονται σας ερωτώ οι ελεύθεροι άνθρωποι, αυτοί που ζουν στα ψηλά, που δεν φυλακίζουν τη σκέψη τους στον στενό κύκλο ενός δόγματος και οι οποίοι πορεύονται ειλικρινά προς το φως, χωρίς να φοβούνται μήπως διαψευστούν αύριο, μη έχοντας άλλην έγνοια από το δίκαιο και το αληθινό;» αναρωτιέται ο Εμίλ Ζολά. Δύσκολα πράγματα.

Στο δρόμο κυκλοφορώ τώρα πια με ψιλά. Θα ‘κανε ο φτωχός το ίδιο με μένα(;), σκέφτεται ο άνθρωπος του συστήματος. «Οι περισσότεροι άγιοι ήταν φτωχοί, όμως αυτό δεν σημαίνει πως οι περισσότεροι φτωχοί είναι άγιοι» έλεγε ο Αμερικανός φιλόσοφος Raplh Waldo Emerson. Γιατί λοιπόν να υπερασπιστεί τον αχάριστο ευεργετούμενο; Είναι απλό. Γιατί η ανταμοιβή για την ενάρετη πράξη είναι η πραγματοποίησή της όπως είπε ο Σενέκας. Μη βάζεις λοιπόν σε κίνδυνο τα ψιλά σου. Επένδυσέ τα στις χούφτες των φτωχών προτού το «σώζων εαυτόν σωθήτω» του καπιταλισμού μεταβάλει την ανθρωπότητα σε αυτό που ο Νίτσε θα ονόμαζε «αστόχαστη σύμπτωση». Διαφορετικά, ας τους σκοτώσουμε αποδίδοντάς τους έτσι την αξιοπρέπειά τους όπως θα μας συμβούλευε ο Μποντλέρ.

Πίστη στις αγορές σημαίνει απιστία στο λαό. Και ο θείος Walt μου λέει να αντιστέκομαι πολύ και να υπακούω λίγο. Οι δυνάστες πρέπει στην ώρα τους να αντικαθίστανται από νέους που θα έχουν πάρει το μάθημά τους. Μπορεί η παιδεία να πετύχει εκεί όπου η εξουσία απέτυχε να βάλει τάξη; Η Αριστερά και Δεξιά, ακούραστες, μάχονται ακόμα για το ποια κόλαση θα επικρατήσει. Στην πραγματικότητα έγιναν όργανα σύγχυσης και αναμόχλευσης των παθών, σαν την επιληπτική κρίση εκείνου του άγνωστου άντρα ένα τέταρτο πριν τη δολοφονία του Κένεντι που βοήθησε τους εκτελεστές να πάρουν τη θέση τους μακριά από αδιάκριτα βλέμματα.

Αχάριστοι και τεμπέληδες ή ανταγωνιστικοί, φοβισμένοι και χωρίς δικαιώματα; Τι θα προτιμήσουμε τελικά; Την ασυδοσία του λαού ή της εξουσίας; Ακούγοντας προχθές μέσα σε ένα βιβλιοπωλείο μια πολιτική συζήτηση που πελαγοδρομούσε ανάμεσα σε κλισέ και καταγγελίες, σκέφτηκα περνώντας μπροστά από το «Υπόγειο» του Ντοστογιέφσκι ότι ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας ακούει και γελάει με τις λύσεις και τις αναλύσεις τους. Πριν κοιμηθώ, σκέφτηκα ότι υπάρχει η πιθανότητα να γελάει και με τις δικές μου. Οφείλω να τον παραθέσω για να είμαι καλυμμένος.

«Τι μπορούμε να περιμένουμε από τον άνθρωπο, από το ον αυτό το προικισμένο με τόσες παράξενες ιδιότητες; Δώστε του πλούτη, πνίξτε τον στην ευτυχία, ενισχύστε τον όσο θέλετε χρηματικά για να μην κάνει τίποτα άλλο παρά να κοιμάται, να τρώει γλυκίσματα και να προλέγει το τέλος της παγκόσμιας ιστορίας και τότε ακόμη ο άνθρωπος, από αχαριστία και μοχθηρία, θα κάνει ατιμίες. Θα ριψοκινδυνέψει να χάσει τα γλυκίσματα του και θα επιθυμήσει σκόπιμα ουτοπίες που θα μπορούσαν να τον καταστρέψουν, πράγματα παράλογα και ανώφελα, μόνο και μόνο για να νοθέψει το θετικό ορθολογισμό με κάποιο στοιχείο της φαντασίας του, καταστροφικό».

Όσο πιο αδιάφορος ήταν κανείς, τόσο περισσότερο αίμα ζητάει τώρα. Ο κόσμος ξέρει το σωστό και γι’αυτό δεν το κάνει. Η χρεοκοπία είναι μια ευκαιρία να αλλάξει και γι’αυτό ακριβώς δεν πρόκειται να την εκμεταλλευτεί. Όταν το αποφασίσει, πρέπει να ψάξει τη φωνή του μέσα σε μια σιωπή και να την περιμένει να μεγαλώσει. Πόσο άνθρωπος άραγε θα αντέξει να γίνει; Θα εξαρτηθεί από τη θέληση και την υπομονή του. Για κάποιο διάστημα, οφείλει να το βουλώσει. Να σκύψει το κεφάλι. Να διαμαρτυρηθεί σιωπηλά και ειρηνικά. Διότι αδερφέ μου δε μάθαμε ακόμα να κουβεντιάζουμε ήσυχα κι απλά. Στρατηγέ Μακρυγιάννη, όπως θα κατάλαβες τις τελευταίες μέρες, δύο αιώνες σχεδόν μετά την έκκλησή σου, είμαστε ακόμα εις το εγώ κι όχι εις το εμείς.